I. ĐẶT VẤN ĐỀ

Từ thời kì đầu của nền giáo dục nước Việt Nam dân chủ cộng hòa, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã chỉ rõ phương pháp để đào tạo nên những người tài đức là: “Học đi đôi với hành, giáo dục kết hợp với lao động sản xuất, nhà trường gắn liền với xã hội!”. Hoạt động trải nghiệm sáng tạo là hoạt động giáo dục thông qua sự trải nghiệm và sáng tạo của cá nhân trong việc kết nối kinh nghiệm học được trong nhà trường với thực tiễn đời sống, nhờ đó các kinh nghiệm được tích lũy thêm và dần chuyển hóa thành năng lực.

Ngoài HĐTNST được xác định là một hoạt động giáo dục trong chương trình giáo dục phổ thông sau 2015, trong từng môn học, việc tổ chức, hướng dẫn các HĐTNST phù hợp với đặc trưng nội dung môn học và điều kiện dạy học cũng được coi trọng. Việc đưa HĐTNST vào trong chương trình giáo dục phổ thông mới làm cho nội dung giáo dục không bị bó hẹp ở sách vở, mà gắn liền với thực tiễn đời sống xã hội; là con đường gắn lý thuyết với thực tiễn, tạo nên sự thống nhất giữa nhận thức với hành động, góp phần phát triển phẩm chất, tư tưởng, ý chí, tình cảm, giá trị, kỹ năng sống, niềm tin đúng đắn ở học sinh, hình thành những năng lực cần có của con người trong xã hội hiện đại; là con đường để phát triển toàn diện nhân cách của học sinh, đáp ứng mục tiêu giáo dục phổ thông ở Việt Nam [2].

Hoạt động giáo dục trải nghiệm sáng tạo mang tính tích hợp nhiều lĩnh vực học tập và giáo dục; đòi hỏi khả năng phối hợp liên kết nhiều lực lượng giáo dục trong và ngoài nhà trường. HĐTNST được tổ chức dưới nhiều hình thức khác nhau như trò chơi, hội thi, cuộc thi, diễn đàn, giao lưu, tham quan học tập, sân khấu hóa (kịch, tiểu phẩm, thơ, hát,...) thể dục thể thao, câu lạc bộ, nghiên cứu khoa học kĩ thuật,...Các hoạt động này tạo cơ hội cho học sinh phát huy tính tích cực, chủ động, tự giác và sáng tạo của bản thân, huy động sự tham gia của học sinh vào tất cả các khâu của quá trình hoạt động. Học sinh được trình bày và lựa chọn ý tưởng, tham gia chuẩn bị, thiết kế hoạt động, trải nghiệm, bày tỏ quan điểm, tự đánh giá, tự khẳng định.

Trong chương trình giáo dục phổ thông mới, kế hoạch giáo dục bao gồm các môn học, chuyên đề học tập (gọi chung là môn học) và hoạt động trải nghiệm sáng tạo; hoạt động giáo dục (theo nghĩa rộng) bao gồm hoạt động dạy học và hoạt động trải nghiệm sáng tạo.

So sánh môn học và hoạt động trải nghiệm sáng tạo trong chương trình mới được thể hiện trong bảng sau [3]:

Đặc trưng	Môn học	Hoạt động trải nghiệm sáng tạo
Mục đích chính	Hình thành và phát triển hệ thống tri thức khoa học, năng lực nhận thức và hành động của học sinh.	Hình thành và phát triển những phẩm chất, tư tưởng, ý chí, tình cảm, giá trị, kỹ năng sống và những năng lực chung cần có ở con người trong xã hội hiện đại.
Nội dung	- Kiến thức khoa học, nội dung gắn với các lĩnh vực chuyên môn - Được thiết kế thành các phần chương, bài, có mối liên hệ logic chặt chẽ	- Kiến thức thực tiễn gắn bó với đời sống, địa phương, cộng đồng, đất nước, mang tính tổng hợp nhiều lĩnh vực giáo dục, nhiều môn học; dễ vận dụng vào thực tế. - Được thiết kế thành các chủ điểm mang tính mở, không yêu cầu mối liên hệ chặt chẽ giữa các chủ điểm
Hình thức tổ chức	-Đa dạng, có quy trình chặt chẽ, hạn chế về không gian, thời gian, quy mô và đối tượng tham gia... -Học sinh ít cơ hội trải nghiệm - Người chỉ đạo, tổ chức họat động học tập chủ yểu là giáo viên	-Đa dạng, phong phú, mềm dẻo, linh hoạt, mở về không gian, thời gian, quy mô, đối tượng và số lượng... - Học sinh có nhiều cơ hội trải nghiệm - Có nhiều lực lượng tham gia chỉ đạo, tổ chức các hoạt động trải nghiệm với các mức độ khác nhau (giáo viên, phụ huynh, nhà hoạt động xã hội, chính quyền, doanh nghiệp,...)
Tương tác, phương pháp	- Chủ yếu là thầy - trò, -Thầy chỉ đạo, hướng dẫn, trò hoạt động là chính	- Đa chiều -Học sinh tự hoạt động, trải nghiệm là chính
Kiểm tra, đánh giá	-Nhấn mạnh đến năng lực tư duy -Theo chuẩn chung - Thường đánh giá kết quả đạt được bằng điểm số	-Nhấn mạnh đến kinh nghiệm, năng lực thực hiện, tính trải nghiệm. - Theo những yêu cầu riêng, mang tính cá biệt hóa, phân hóa -Thường đánh giá kết quả đạt được bằng nhận xét

II. TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG TRẢI NGHIỆM SÁNG TẠO TRONG NHÀ TRƯỜNG PHỔ THÔNG

1. Giới thiệu chung về chuyên đề bồi dưỡng giáo viên

Mặc dù nhiều trường hiện nay đã tổ chức tốt chương trình trải nghiệm sáng tạo, tuy nhiên phần lớn những hoạt động này chưa có cách thức thực hiện khoa học. Hoạt động hướng nghiệp, hoạt động giáo dục ngoài giờ lên lớp, các hoạt động ngoại khóa dừng lại ở mức độ các hoạt động giúp học sinh bước đầu bước vào thực tiễn cuộc sống, tuy nhiên hoạt động trải nghiệm sáng tạo cao hơn rất nhiều. Đơn giản hoạt động trải nghiệm sáng tạo giúp cho học sinh đem những kiến thức, kĩ năng thái độ đã học được để vận dụng vào thực tế cuộc sống từ đó phát triển năng lực thực của bản thân, thích ứng với cuộc sống. Chương trình bồi dưỡng HĐTNST nhằm hướng tới mục tiêu học viên “xây dựng được kế hoạch và tổ chức được các hoạt động trải nghiệm sáng tạo trong dạy học các môn khoa học tự nhiên ở trường phổ thông”.

Chương trình bao gồm 3 module được thực hiện theo quy trình gồm các hoạt động sau:

- Hoạt động 1. Hoạt động khởi động - làm quen giữa các học viên trong lớp.

Module 1 gồm  4 hoạt động:

- Hoạt động 2. Xác định mục tiêu, yêu cầu cần đạt của HĐTNST ở trường trung học.

- Hoạt động 3. Tìm hiểu nội dung chương trình HĐTNST ở trường trung học.

- Hoạt động 4. Tìm hiểu cách thức tổ chức HĐTNST trong trường trung học.

- Hoạt động 5. Tìm hiểu về đánh giá trong HĐTNST của học sinh trung học.

Module 2 gồm 2 hoạt động:

- Hoạt động 6. Tìm hiểu nội dung, hình thức tổ chức HĐTNST trong dạy học các môn KHTN ở trường phổ thông.

- Hoạt động 7. Khám phá quy trình xây dựng kế hoạch và quy trình tổ chức HĐTNST trong dạy học các môn KHTN ở trường phổ thông.

Module 3 gồm 2 hoạt động:

- Hoạt động 8. Thực hành lập kế hoạch HĐTNST trong dạy học các môn KHTN ở trường phổ thông.

- Hoạt động 9. Thực hành tổ chức HĐTNST trong dạy học các môn KHTN ở trường phổ thông.

Tổng kết, đánh giá khóa bồi dưỡng thực hiện qua hoạt động:

- Hoạt động 10. Tổng kết, đánh giá khóa bồi dưỡng.

Mỗi hoạt động được mô tả gồm các nội dung sau:

1) Thời gian: Thời lượng dành cho hoạt động

2) Mục tiêu: Mục tiêu của hoạt động được xác định dựa trên mục tiêu HĐTNST trong chương trình giáo dục phổ thông và nội dung dạy học, được thể hiện dưới dạng mục tiêu kiến thức, kỹ năng, thái độ.

3) Học liệu và chuẩn bị: Những học liệu cần thiết dựa trên nội dung của mỗi hoạt động để hỗ trợ cho học viên và phương tiện phục vụ học tập cho lớp bồi dưỡng, nhằm đạt được mục tiêu đã nêu.

4) Tiến trình hoạt động: Là kế hoạch cụ thể mang tính dự kiến về tiến trình bồi dưỡng và kết quả đạt được của mỗi hoạt động. Tùy theo mục tiêu và nội dung từng hoạt động mà số lượng các công việc dự kiến trong mỗi hoạt động là khác nhau.

Mỗi hoạt động bao gồm một số công việc cụ thể, trình bày rõ tên công việc, tổ chức lớp, cách tiến hành công việc được thể hiện qua hoạt động của giảng viên, của học viên, phương tiện hỗ trợ (trong đó cần chú ý đến sự chia sẻ kinh nghiệm, liên hệ thực tế của học viên).

5) Đánh giá: Mô tả cách xem xét mức độ đạt được mục tiêu của hoạt động đã đề ra, dựa trên các sản phẩm của học viên trong mỗi hoạt động: Kết quả trả lời câu hỏi, trả lời phiếu hỏi, trả lời phiếu thông tin nguồn, đáp án phiếu học tập, kết quả của nhóm trên bìa lớn, ý kiến tham vấn của học viên, bản kế hoạch tổ chức HĐTNST, cách thực hiện bản kế hoạch.

2. Nội dung, cách thức tổ chức HĐTNST trong trường trung học

2.1. Gợi ý một số nội dung hoạt động cho cấp Trung học

Để xác định nội dung của HĐTNST cho các cấp học và vung miền khác nhau cần căn cứ vào đặc điểm tâm – sinh lý lứa tuổi, đặc điểm hoạt động chủ đạo của học sinh, mục tiêu giáo dục, đặc điểm vùng miền và các yếu tố khách quan khác. Có thể chia nội dung HĐTNST thành các nội dung chính sau:

2.2. Các hình thức HĐTNST theo định hướng chương trình giáo dục phổ thông mới

              HĐTNST là một dạng hoạt động giáo dục. HĐTNST được tổ chức dưới nhiều hình thức khác nhau như hoạt động câu lạc bộ, tổ chức trò chơi, diễn đàn, sân khấu tương tác, tham quan dã ngoại, các hội thi, hoạt động giao lưu, hoạt động nhân đạo, hoạt động tình nguyện, hoạt động cộng đồng, sinh hoạt tập thể, lao động công ích, sân khấu hóa (kịch, thơ, hát, múa rối, tiểu phẩm, kịch tham gia,...), thể dục thể thao, tổ chức các ngày hội,...

              Mỗi một hình thức hoạt động trên đều tiềm tàng trong nó những khả năng giáo dục nhất định. Nhờ các hình thức tổ chức đa dạng, phong phú mà việc giáo dục học sinh được thực hiện một cách tự nhiên, sinh động, nhẹ nhàng, hấp dẫn, không gò bó và khô cứng, phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý cũng như nhu cầu, nguyện vọng của học sinh.

                Trong quá trình thiết kế, tổ chức thực hiện và đánh giá HĐTNST, cả giáo viên lẫn học sinh đều có cơ hội thể hiện sự sáng tạo, chủ động, linh hoạt của mình, làm tăng thêm tính hấp dẫn, độc đáo của các hình thức tổ chức hoạt động.

            Dựa trên khảo sát thực tiễn các hình thức tổ chức hoạt động trong các nhà trường Việt Nam, cùng với nghiên cứu chương trình của một số nước trên thế giới, có thể phân loại các hình thức tổ chức HĐTNST thành các nhóm theo sơ đồ sau:

 

Hình 1. Một số hình thức tổ chức HĐTNST  trong dạy học ở trường phổ thông

Gợi ý một số hình thức tổ chức hoạt động trải nghiệm sáng tạo trong dạy học ở trường phổ thông: 1) Câu lạc bộ; 2) Tổ chức trò chơi; 3) Tổ chức diễn đàn; 4) Sân khấu tương tác; 5) Tham quan, dã ngoại; 6) Hội thi/cuộc thi; 7) Hoạt động giao lưu; 8) Hoạt động chiến dịch; 9) Hoạt động nhân đạo; 10) Hoạt động tình nguyện; 11) Lao động công ích; 12) Sinh hoạt tập thể

3. Quy trình thực hiện đánh giá kết quả HĐTNST

Dựa quy trình đánh giá kết quả HĐTNST, chúng ta sẽ xác định được sự phát triển năng lực của học sinh, để từ đó xác định các mốc phát triển cho từng độ tuổi, bậc học đây là nền tảng vô cùng quan trọng trong đánh giá cũng như trong việc định hướng cách tổ chức hoạt động sau này. Có thể đề xuất quy trình đánh giá kết quả HĐTNST theo sơ đồ sau [1]:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Hình 2. Quy trình đánh giá kết quả HĐTNST

4. Quy trình xây dựng và tổ chức triển khai HĐTNST trong dạy học ở trường phổ thông

4.1. Quy trình xây dựng và tổ chức triển khai HĐTNST

Việc xây dựng kế hoạch HĐTNST, được gọi là thiết kế HĐTNST cụ thể, là việc quan trọng, quyết định tới sự thành công của hoạt động.

Việc thiết kế các HĐTNST cụ thể có thể tiến hành các bước theo sơ đồ sau [4]:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Hình 2. Quy trình thiết kế các HĐTNST

(Chú thích: PP: phương pháp; PT: Phương tiện; HTTC: hình thức tổ chức; HĐ: hoạt động)